Entre os anos 1924 e 1927 publicáronse nese Boletín unha serie de artigos por Florentino López Cuevillas relativos á citania de Lámbrica, o castro das Las, entre San Amaro e Punxín. Todos levan o mesmo título, como se o mesmo Cuevillas se dera conta de que falar das Las non tivera fin: A Citania do monte “A Cidade” en San Ciprián das Las.
Do castro das Las, Lámbrica, e dos seus arredores, de feito, aínda queda hoxe moito do que falar, fóra do consabido e repetidísimo “San Cibrán de Las é un xacemento que, pola súa configuración formal e monumental, constitúe un verdadeiro arquetipo dos castros da etapa final da cultura castrexa (…)” copiado repetidamente en folletos e páxinas web. De feito, a maior carencia que presenta actualmente o xacemento é a falta de difusión de publicacións, o que redunda nun descoñecemento da citania da Idade do Ferro e das súas particularidades. A inversión realizada na musealización aínda pechou máis o acercamento á citania por parte de veciños e visitantes. Non existe un catálogo público e accesible dos achádegos que se levan recollido dende hai case un século, nin se reúne o atopado nas diversas campañas en exposicións permanentes e completas.
Estas publicacións de Cuevillas están relacionadas cos primeiros traballos de prospección que se fixeron no castro das Las e Ourantes entre os anos 1922 e 1925, tras unha primeira visita ao xacemento no ano 1921.
Merecen a pena aínda que só sexa por gozar dunha fermosa lingua galega escrita que nos acerca moito á fala dos nosos avós, aquela fala das aldeas onde aínda os académico-políticos non se atreveran a pór a súa gadoupa e onde as persoas podían expresarse sen constrinximentos normativizadores.
Con estes artigos podemos aprender moito sobre a citania. Incluso é posible que teñades, como tiven eu, a sensación de que só Cuevillas ofrece neles máis información que todas as escavacións realizadas dende os anos oitenta do século XX, escavacións nas que se invertiron escandalosas cuantías procedentes do diñeiro público e coas que se obtivo un pírrico resultado, tanto no eido da investigación como no da realización de publicacións, na conservación ou na posta en valor do propio xacemento, incluíndo o carísimo centro de interpretación. Está claro que o diñeiro por si mesmo non é capaz de adquirir cultura e coñecemento, requiríndose para elo, necesariamente, moita sensibilidade, traballo diario, humildade, apertura e colaboración.
Velaí os artigos:
📖 Boletín da Real Academia Galega número 164, páxinas 201 a 206 (1924). Contén algunhas consideracións sobre as citanias. Cando fala do emprazamento das Las, chaman a atención a descrición e a fotografía da calzada que sube dende Barbantes á citania de Lámbrica. En verbas do propio Cuevillas: “Iste camiño, ancho de mais d’un metro, e cuya antiguidade loubáronme moito as gentes do país, ten duas particularidás dinas de seren notadas: o estar en case que tod’a sua extensión estrado de lajas de pedra de grá, y-o morrer ô pé mesmo d’A Cidade”.
📖 Boletín da Real Academia Galega Galega número 165, páxinas 227 a 232 (1924). Fala das murallas, daquela derrubadas, das portas e das medidas do xacemento, calculando, cos métodos de Schulten, que viviría no castro unha poboación cercana ás 7000 persoas.
📖 Boletín da Real Academia Galega número 166, páxinas 250 a 257 (1924). Neste artigo descríbense algunhas construcións, unha no recinto central (que semella un tanque de auga) e unha pedra insculturada.
📖 Boletín da Real Academia Galega número 167-168, páxinas 301 a 305 (1925). Un artigo sobre pequenos obxectos de metal aparecidos na Cidade: fevillas (sic) de bronce, un alfinete (tamén de bronce, de oito centímetros), armas (dúas espadas de antenas e algún puñal) e doas de vidro. As fevillas usábanse para amarrar cintos, correas de escudos e arreos de cabalos, mentras que as fibelas (fíbulas) serven, segundo Cuevillas, para prender a roupa. Tamén hai pequenas doas de pasta vítrea, que formaron parte de colares.
📖 Boletín da Real Academia Galega número 169, páxinas 7 a 13 (1925). Todo o traballo versa sobre as diversas tipoloxías de cerámicas que apareceron no xacemento (olas grandes, potes, xerros, cuncas?) pero tamén nos informa da aparición dunha pedra de anel de cornalina e de tres moedas romanas.
📖 Boletín da Real Academia Galega número 193, páxinas 1 a 9 (1927). Ademais de outros achádegos, como doas de vidro, fíbulas ou cerámicas, fálanos da fonte monumental e de como se descubriu. Como dato curioso recolle o nome que lle daban os habitantes dos arredores: O Puzo das Armas.
